New Material Award
Menu
Close

Nieuwe website!

We werken aan een nieuwe website. Kijk voor actuele informatie op nieuweinstituut.nl

➝

Bloed beschouwd

Misschien is het wel het meest controversiële en shockerende lichaamsvocht: bloed is wat ons in leven houdt, met elkaar verbindt en wat voor natiestaten en andere doelen wordt vergoten. Niet al het bloed wordt als gelijk beschouwd, en de enorme hoeveelheid bloed die de slachthuisindustrie produceert wordt door middel van ontwerp en omleiding uit het zicht gehouden, onzichtbaar gemaakt. Dit ontdekte ontwerper Basse Stittgen toen hij het spoor van koeienbloed stroomopwaarts volgde. In dit interview gaat hij in op de politiek van onzichtbaarheid, het besluit om geen gebruiksartikelen te maken, de rol die ontwerp speelt bij massaal geweld, en de vraag hoe een object dat van bloed is gemaakt, een nieuwe manier vormt om deze lastige kwesties aan de kaak te stellen zonder daarbij in shock-tactieken te vervallen.

Nadine Botha: Hoe kwam je erbij om met bloed te gaan werken?

Basse Stittgen: In mijn eerste jaar op de Design Academy hadden ze net een bio-lab geïnstalleerd. Ik ben altijd al gefascineerd geweest door materiaal, dus dat sprak me erg aan. Ik begon met het onderzoeken van biomaterialen en wat er zowel vroeger als nu gebruikt wordt. Op een gegeven moment kwam ik een materiaal tegen dat uit zaagsel en ossenbloed bestond, en dat in 1850 al gepatenteerd was. Het materiaal bestond uit bloed dat in het slachthuis werd verzameld, en dat in die tijd al als afval werd beschouwd, en houtkrullen van de timmerman, ook afval. Met 85% zaagsel voor textuur en 15% bloed als lijm, werden de twee materialen op hoge temperatuur samengeperst tot een ​​heel hard, donker materiaal dat misschien gezien kan worden als een vroege voorloper van MDF. Het materiaal, dat in artistieke vormen en reliëfsculpturen werd gesneden, werd gebruikt om bijvoorbeeld dienbladen van te maken. Alleen de rijkste mensen konden het zich veroorloven. Wat me fascineerde, was dat het wees op de mogelijkheid om van bloed een vast materiaal te maken en de waarde ervan compleet te transformeren. Natuurlijk wist ik dat bloed gebruikt werd om fineer op meubels te lijmen — lijm gemaakt van bloed is een vrij traditioneel materiaal. Met dit in gedachten, heb ik een methode ontwikkeld waarbij het bloed eerst gedroogd wordt, dan vermalen wordt, en daarna vorm krijgt door het in massieve aluminium mallen te gieten, die in een drukpers met 30 ton gewicht te zetten en vervolgens op 200 graden Celsius te worden afgemaakt. Het project begon als materiaalonderzoek, maar toen ik aan koeienbloed probeerde te komen om mee te werken, kwamen allerlei andere lagen van complexiteit boven water; over de industriële landbouw, slachthuizen, en in het bijzonder over de onzichtbaarheid van dit alles.

NB: Waarom specifiek koeienbloed?

BS: Varkensbloed wordt al op heel veel manieren gebruikt — voor diervoeding, menselijke etenswaren zoals bloedworst, industriële toepassingen, farmaceutische producten en allerlei andere manieren die ook in Christien Meindertsma's uitgebreide PIG 05049-boek te vinden zijn. Koeienbloed ligt veel gevoeliger omdat het begin jaren 2000 in verband werd gebracht met de gekkekoeienziekte. Sindsdien zijn de regels en voorschriften wat betreft koeienbloed erg verscherpt: de manier waarop je het kan gebruiken is zo beperkt dat boeren en slachthuizen er niets meer mee doen. Het bloed wordt opgehaald door een gespecialiseerd bedrijf dat het bloed droogt en verbrandt voor energie, maar er wordt meer energie verbruikt bij het verzamelen van het bloed dan dat er energie vrijkomt bij het verbranden. Eén bedrijf waar ik mee sprak, schepte op over het feit dat er geen afvalproduct was, wat voor mij nergens op sloeg omdat er meer energie verbruikt wordt dan dat er vrijkomt. Dit wordt een bijproduct met een negatieve waarde genoemd. Deze restricties maakten het ook moeilijk om koeienbloed in handen te krijgen om mee te werken. Je kunt naar de slager gaan, en hoewel ze het meestal niet in huis hebben, kunnen ze wel varkensbloed voor je bestellen, maar geen koeienbloed. Slachthuizen voelden zich gewoon niet zo op hun gemak om dit controversiële materiaal aan een ontwerpstudent mee te geven. Ten slotte bracht een van de docenten van de Design Academy mij in contact met een slachthuis waar een familielid werkte, en waar ik indien nodig nog steeds mee samenwerk.

NB: Het project heeft zich dus ontwikkeld, van het materiaalonderzoek waar je mee begon naar bloed in het algemeen?

BS: Ja, dat klopt, ik moet toegeven dat ik in eerste instantie dacht dat deze struikelblokken het belang van een toepassing die het afval zou verminderen alleen maar bevestigden. Maar hoe meer ik te weten kwam over het industrieel doden van dieren, hoe meer ik me realiseerde dat een mooi ontwerpproduct simpelweg gebruikt zou worden, en omgevormd zou worden tot een marketingverhaal over het efficiënter maken van de industrie, wat de gruwelen van het slachthuis alleen maar zou rechtvaardigen en verduisteren. Het is een van de meest problematische bedrijfstakken ter wereld wat betreft milieu, ethiek, arbeidersrechten en meer. Het oplossen van een afvalprobleem van een dergelijke industrie verandert niets aan de veel grotere problemen. Terwijl ik met bloed werkte, mijn werk vertoonde en me bewust werd van de extreem negatieve reacties van mensen, realiseerde ik me des te meer dat bloed veel krachtiger is dan alleen een afvalstof. Je kunt het walgelijk noemen, maar walging staat niet ver van fascinatie af. Door van een materiaal een object te maken dat zoveel culturele connotaties heeft, en zo’n directe reactie bij mensen oproept, ontstaat er ruimte voor een ander engagement dan consumentisme. Dus door geen consumptie producten te maken, probeer ik controle te houden over de intentie van het werk en een gesprek aan te zwengelen over hoe we de vleesconsumptie kunnen verminderen en de vleesindustrie kunnen verkleinen.

NB: Het is interessant dat je zegt dat bloed geen afval is, vooral als we het relateren aan Mary Douglas’ definitie van vuil of afval: als “matter out of place”, ofwel materie dat niet op zijn plek is. Voor Douglas gaat het om een foutieve categorisering, maar ze ziet ook in dat er manieren zijn om die categorieën te overschrijden. Waarom denk je dat bloed zo’n grensoverschrijdend materiaal is?

BS: Mary Douglas’ idee van “matter out of place” wees mij op de mogelijkheid het verhaal van materie te veranderen door het in een andere context te plaatsen. Verregaande categorisering en de labels die we aan alles toekennen, hebben geresulteerd in de zeer steriele wereld waarin we nu leven, en natuurlijk is dat ook nuttig geweest. Maar het heeft ook veel hiërarchieën gecreëerd; niet alleen maatschappelijke hiërarchieën, maar ook, wat we vooral zien bij bloed, hiërarchieën van materialen en (dier-)soorten. Waar mensenbloed kostbaar is, is dierlijk bloed afval. Cultureel gezien heeft bloed een grotere waarde dan vlees — we spreken over bloedverwanten, ‘bloed kruipt waar het niet gaan kan’ en een bloedband. In de slachthuisindustrie is het compleet andersom: vlees heeft de grootste waarde en bloed is het afval. Ook kan bloed zowel leven als dood representeren; op het moment dat bloed het lichaam verlaat, verandert het van iets dat je in leven houdt naar een symbool van de dood. Behalve wanneer je bloed geeft natuurlijk – dan heeft bloed dat zich buiten het lichaam begeeft weer een levenschenkende betekenis. De objecten in mijn project zijn vormen van tastbaar, extern bloed, dus symboliseren ze de dood. Maar als we naar de supermarkt gaan en al die stukken vlees zien liggen in plastic verpakkingen, of zelfs als we naar de slager gaan en zien hoe een karkas in stukken wordt gesneden, omzeilt de steriele aard van het hele proces elke associatie met de dood. De vraag of we wel vlees zouden moeten eten, en de ethische kwesties omtrent de slachthuisindustrie zijn zulke complexe onderwerpen, dat we er intellectueel overweldigd door kunnen raken. Door een materieel object te maken, hoop ik een meer emotionele reactie bij mensen uit te lokken. Het gaat me niet om het creëren van symbolische objecten, het afdwingen van een bepaalde betekenis, of om een belerende vinger op te steken, maar om een ​​ander soort interactie met het onderwerp mogelijk te maken. Door het object simpelweg op te pakken en de materialiteit te voelen, ontstaat er een direct reactie.

NB: Wat voor mij heel goed werkt in de tafelschikking van bloedobjecten, is dat het laat zien hoe de gedomesticeerde, steriele realiteit van de moderniteit, gebaseerd is op bloedvergieten, op de dood. In Every Twelve Seconds schrijft Timothy Pachirat dat het niet perse het doden van dieren voor voedsel is dat verkeerd is, maar het systematische massale geweld dat ermee gepaard gaat. Veel van deze systemen, waarin levende wezens als extractieve artefacten behandeld worden, vinden hun oorsprong in de trans-Atlantische slavenhandel en werden voor het eerst toegepast op mensen, zoals Kathryn Yusoff verkent in A Billion Black Anthropocenes or None. Dat massale geweld van de trans-Atlantische slavenhandel was van essentieel belang voor de ontwikkeling van de suikerplantage, die de basis vormt van de hedendaagse industriële landbouw, waarmee een ecologische genocide op alle niet-menselijke soorten wordt voortgezet.

BS: Ja, en in de slachthuisindustrie is dat geweld nog steeds heel letterlijk aanwezig, en wordt het voortdurend geoptimaliseerd, met nog meer systematische wreedheid tot gevolg, en er worden steeds meer technologieën ontwikkeld om het onzichtbaar, steriel en schoon te maken. Zoals Pachirat laat zien, krijgt de consument een glans van geplastificeerde steriliteit voorgeschoteld, terwijl het in werkelijkheid allesbehalve schoon en steriel is. Als we kijken haar het doden van dieren op die manier, is het heel moeilijk om van die culturele betekenis af te komen. Tegelijkertijd wordt het geweld dat mensen die in de slachthuisindustrie werken voor hun kiezen krijgen, volledig over het hoofd gezien. Het is een zowel fysiek als mentaal extreem vermoeiende baan, en werknemers werken over het algemeen voor een minimumloon en hebben geen baangarantie. Een van de taken is bijvoorbeeld om vlees te snijden in een koelruimte onder nul, en de hele dag dezelfde beweging te maken. En de persoon die de kogel door de kop van de koe schiet, moet om de paar maanden worden vervangen vanwege de gevolgen voor hun geestelijke gezondheid. Slachthuisarbeiders leven niet alleen in sociaaleconomisch opzicht aan de rand van de samenleving, maar psychische problemen maken dat zij vaak nog meer buitengesloten worden. In de VS wordt dit werk veelal door illegale immigranten gedaan, die geen enkele sociale zekerheid of arbeidersrechten hebben. Zij werken ploegendiensten van negen uur, zes dagen per week.

NB: Dit zijn allemaal dimensies van de onzichtbaarheid die Pachirat “the politics of sight”, ofwel "de politiek van het zicht" noemt — is de maatschappij in de moderniteit nu echt "beschaafder” geworden of zij we gewoon veel beter geworden in het verbergen van dingen die als onacceptabel worden beschouwd? Pachirat stelt dat we er vaak vanuit gaan dat wanneer iets aan de oppervlakte komt, de wereld ervan zal walgen en erop zal staan dat het stopt. Maar de vraag is of glazen slachthuizen wel het gewenste effect zouden hebben.

BS: Hij ontwikkelde het idee van het glazen slachthuis, gebaseerd op een verhaal van Ursula Le Guin, The Dispossessed, waarin een communistische kolonie op de maan alles wat er in fabrieken gebeurt zichtbaar maakt. De vraag is of we, als we de dagelijkse realiteit van slachthuizen zouden kunnen zien, of we dan aangespoord zouden worden om te protesteren, of dat het geweld ons af zou stompen, dat we eraan zouden wennen, wat zou resulteren in een nog slechtere situatie dan voorheen. Het is een lastige vraag, maar waarschijnlijk zouden beide reacties voorkomen, met als resultaat polarisatie. Het probleem is: wanneer je iets blootlegt, loop je altijd het risico dat het tegenovergestelde gebeurt van wat je bedoeling was. Dit heeft me ook bewust gemaakt van de noodzaak om sensitief om te gaan met de manier waarop ik bloed representeer, en om de shocktactiek te vermijden. Er bestaat een gezegde in de journalistiek: “if it bleeds, it leads”, ofwel: bloed trekt de aandacht. We beginnen verdoofd te raken door de gruwelijkheid, en dit maakt de situatie alleen maar lastiger. In plaats van gewelddadige beelden te laten zien van koeien die worden geslacht of mishandeld, door een materiaal te maken dat fysiek van aard, en misschien zelfs wel aantrekkelijk, is, hoop ik dat mensen die anders geschokt of verafschuwd zouden zijn, zich op een andere manier tot het werk verhouden. Als mensen ernaar kijken, kunnen ze soms niet eens geloven dat het van bloed is gemaakt. Dus door een hele eetkamertafel met servies van bloed te presenteren, of door de tegels te laten zien met daarbij het geluid van de hartslag van een koe, afgespeeld van een langspeelplaat gemaakt van bloed, ontstaat er een sfeer. Die sfeer neemt de plaats in van de onzichtbaarheid van de industrie.

NB: Je zou denken dat consumenten het recht zouden moeten hebben om te zien waar hun voedsel vandaan komt, maar zelfs jij als onderzoeker hebt geen toegang kunnen krijgen tot de industrie. Wat denk je dat daar de reden voor is?

BS: De beelden van de slachthuizen die we vandaag de dag zien, zijn extremen: het zijn ofwel extreem gewelddadige beelden van dierenactivisten die ergens hebben ingebroken, of het zijn hele steriele beelden die door de industrie zelf worden verspreid en waarin geen elk spoort van bloed te vinden is. Ik snap wel waarom slachthuizen gesloten zijn; ze krijgen alleen maar slechte pers. Dit maakt het alleen heel moeilijk om een ​​dialoog aan te gaan. Ik dacht dat de steun van dit fellowship en Het Nieuwe Instituut zouden helpen, en ik ben met een paar slachthuizen in gesprek geweest, maar er kwam gewoon niets uit. Echt niets. Zelfs deuren die in eerste instantie open leken te gaan, gingen dicht. Ik had het gevoel dat ik in de parabel van Kafka zat waarin een man door een deur wil gaan om toegang te krijgen tot de wet, maar de portier blijft maar zeggen, “Nu niet”. In plaats daarvan heb ik de fellowship gebruikt om met allerlei experts te spreken — van slachthuisdierenartsen en historici tot dieren-ethici. Wat ik heb begrepen, is dat we naarmate we meer vlees begonnen te eten, ook de ethiek ervan in twijfel begonnen te trekken, en de perceptie van het eten van vlees veranderde. Dat is ook het moment waarop de industrie steeds onzichtbaarder werd en vlees anoniem werd. De grote veranderingen op het gebied van industrialisatie van slachthuizen vonden plaats aan het einde van de 19e-eeuw in de Chicago Stockyards, toen karkassen aan haken werden opgehangen zodat de zwaartekracht zijn werk kon doen om het bloed af te voeren, en vervolgens in een productielijn verwerkt werden. Een interessante kanttekening is dat Henry Ford hier zijn idee kreeg om auto’s aan de lopende band te produceren. Sinds de gekkekoeienziekte wordt het dier in geavanceerde slachthuizen met een hol mes geslacht, wat betekent dat het dier aan de hand van een vacuümpomp leegbloedt zodat het bloed niet met zuurstof in contact komt. Daarna wordt onmiddellijk een stollingsmiddel aan het bloed toegevoegd, zodat het vervolgens verwerkt en voor andere toepassingen gebruikt kan worden. Echter, als een normaal mes wordt gebruikt en het dier normaal leegbloedt, dan moet het bloed gedroogd en verbrand worden. Het is dus zo dat het gereedschap dat wordt gebruikt, de waarde van het bloed bepalen, daarom laat ik die instrumenten zien, als onderdeel van de installatie.

NB: De instrumenten zijn designobjecten. Met andere woorden: ontwerp wordt gebruikt om de waarde van het bloed te bepalen. Op metaniveau gaat jouw project ook over de utopische waarden die design zichzelf toeschrijft. Toen Paola Antonelli Violence and Design cureerde, besloot zij de tentoonstelling online te zetten in plaats van die in het MoMA zelf te laten zien, omdat ze objecten zoals het 3D-geprinte pistool en de kronkelende hellingbaan, ontworpen door Temple Grandin om koeien rustig te houden terwijl ze naar hun slachting lopen, niet op een voetstuk wilde plaatsen. De tentoonstelling stelt vragen bij de rol van ontwerp in relatie tot de dood, ondanks dat design over het algemeen liever niet geassocieerd wordt met het feit dat het verantwoordelijk is voor dit soort instrumenten en voor het zeer efficiënte systeem van massamoord. De beslissing om geen producten te maken is niet alleen een vorm van verzet tegen de slachthuisindustrie, maar ook tegen de ontwerpindustrie.

BS: Iemand heeft me ooit een hele boze e-mail gestuurd waarin hij het project bekritiseerde omdat we als ontwerpers zouden moeten werken aan een positieve toekomst en met het werk dat we doen positiviteit zouden moeten genereren. Ik heb geantwoord dat het niet bedoeld was als een positief project, maar dat het een weergave is van de werkelijke wereld waarin we leven. Het probeert dingen niet acceptabel of beter te maken, maar juist een ​​beeld te geven van een industriële realiteit die we niet zien. Een positief project zou een voortzetting zijn geweest van ontwerpgeweld. Toen industriële slachthuizen ontstonden, was er een blind enthousiasme over het feit dat we dieren konden doden met dezelfde efficiëntie als waarmee we industriële goederen produceerden. Aan het idee een koe te zien als een product waarmee zoveel mogelijk waarde gegenereerd kan worden, ligt natuurlijk precies dezelfde mentaliteit ten grondslag als aan het idee om koeien zoveel te eten te geven dat ze zo snel mogelijk groeien en zo snel mogelijk geslacht kunnen worden, opdat ons voedsel zo efficiënt mogelijk geproduceerd wordt. De race naar efficiëntie is uiteindelijk heel destructief. Een ontwerper die besluit om geen producten te maken en geen deel uit te maken van de industrie, ondervindt weer andere gevolgen. Toen ik begon, verzette ik me tegen het idee van een project in een museum; liever kom ik bij mensen thuis, waar ik echt verschil kan maken. Maar zodra iets in de economische cyclus van productie en distributie terechtkomt, wordt het gebruikt voor de doelstellingen van de industrie. Je hebt geen controle meer over hoe het wordt ervaren. Daarom presenteer ik het nu als een installatie in een museum, maar je moet die kans natuurlijk wel krijgen. Dit is een kans die niet veel ontwerpers, wiens inkomen afhankelijk is van het aangrijpen van kansen, zelfs als ze daarmee een slecht systeem dienen, krijgen.

NB: Hoe zit het met jouw eigen, persoonlijke verantwoordelijkheid, ben je vegetariër geworden?

BS: Niet helemaal, maar ik eet zeker minder vlees. Het project gaat niet over bewustwording en hoe het mij vegetariër heeft gemaakt. Maar, na al het onderzoek dat ik heb gedaan, was het moeilijk om mijn gedrag er niet op aan te passen. Het gaat ook hier weer om de “politics of sight” – pas je je gedrag aan of wen je er gewoon aan? Uiteindelijk is dat nog altijd een keuze.